Πηγές
Μύθος 2: Οι ανεμογεννήτριες παράγουν ακριβό ηλεκτρισμό.
1. Renewable Power Generation Costs in 2022, IRENA, pag. 72
2. IMFBlog, Top ten charts of the week for 2019, 30.12.2019 [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024].
5. Μελέτη για την χρηματοδότηση των επιδοτήσεων στους καταναλωτές, ΕΛΕΤΑΕΝ, Ιούνιος 2023, σελ. 7-8
Μύθος 3: Οι ανεμογεννήτριες αυξάνουν το συνολικό κόστος για τον καταναλωτή.
1. Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα, Προσχέδιο Αναθεωρημένης Έκδοσης ,ΥΠΕΝ, Οκτώβριος 2023, σελ. 350
2. Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα, Προσχέδιο Αναθεωρημένης Έκδοσης, ΥΠΕΝ, Οκτώβριος 2023, σελ. 308-311
3. Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα, Αναθεωρημένη Έκδοση, ΥΠΕΝ, Αύγουστος 2024, σελ. 42 και 57
Μύθος 4: Οι ανεμογεννήτριες παράγουν ασταθή ηλεκτρισμό και δεν είναι αξιόπιστες, γεγονός που αυξάνει το κόστος.
1. Fabian Ocke et.al. The “German Paradox” in the balancing power markets, Renewable and Sustainable Energy Reviews, Vol. 67, Ιανουάριος 2017, σελ. 892-898, https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1364032116305330?via%3Dihub [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024].
2. Christopher Koch et.al. Short-term electricity trading for system balancing: An empirical analysis of the role of intraday trading in balancing Germany’s electricity system, Renewable and Sustainable Energy Reviews, Vol. 113, Οκτώβριος 2019, https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1364032119304836 [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024].
3. Προγραμματισμός παραγωγής ονομάζεται η διαδικασία που εκτελούν οι διαχειριστές των ηλεκτρικών συστημάτων για να καθορίσουν (δηλ. να προγραμματίσουν) σε ποιο σημείο συγκεκριμένοι σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής θα συνδεθούν στο σύστημα κάθε ώρα της επόμενης ημέρας, ώστε να παράξουν ηλεκτρισμό και να καλύψουν την εκτιμώμενη ζήτηση ενέργειας. Το κριτήριο επιλογής είναι το ελάχιστο κόστος και ο τελικός προγραμματισμός λαμβάνει υπόψη τεχνικούς περιορισμούς (π.χ. πού είναι κατασκευασμένα τα δίκτυα, τη δυνατότητά τους να μεταφέρουν ηλεκτρισμό, τη διαθεσιμότητα και τα τεχνικά χαρακτηριστικά των μονάδων ηλεκτροπαραγωγής κ.λπ.).
Μύθος 5: Η αιολική ενέργεια επιδοτείται υπερβολικά.
2. Τα στοιχεία προέρχονται από επεξεργασία των δεδομένων του Δελτίου του ΕΛΑΠΕ του Δεκεμβρίου 2017 που δημοσιεύει ο ΔΑΠΕΕΠ.
3. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία το 2017, η μέση αξία της ηλεκτρικής ενέργειας που παράχθηκε από ανανεώσιμες πηγές ήταν 101,99 €/MWh. Τα αιολικά πάρκα παρήγαγαν 5.515,4 GWh με μέσο κόστος για τον καταναλωτή 92,3 €/MWh. Δηλαδή, το όφελος καταναλωτή από την αιολική ενέργεια ήταν: (101,99€/ΜWh-92,3€/ΜWh) x 5.515.400 MWh = 53,45 εκατ.€. Για μια πιο αναλυτική παρουσίαση των δεδομένων βλ. τις θέσεις της ΕΛΕΤΑΕΝ για τον ενεργειακό σχεδιασμό της 3/.12/.2018. Το έτος 2017 επιλέχθηκε διότι είναι το μοναδικό, για το οποίο δημοσιεύθηκαν αναλυτικά στοιχεία για την αξία των ΑΠΕ.
Μύθος 8: Τα ορυκτά καύσιμα είναι πιο φθηνά από την αιολική ενέργεια και δεν επιδοτούνται.
1. OECD Inventory of Support Measures for Fossil Fuels 2023: ανάλυση που δημοσιοποιήθηκε την 1η Δεκεμβρίου 2023 από τον ΟΑΣΑ και τον ΙΕΑ https://www.oecd.org/greengrowth/cost-of-support-measures-for-fossil-fuels-almost-doubled-in-2022-in-response-to-soaring-energy-prices.htm [Πρόσβαση: 20 Φεβρουαρίου 2024]
2. IMF Fossil Fuel Subsidies Data: 2023 Update, Αύγουστος 2023. Για συνοπτική παρουσίαση μπορείτε να δείτε την ανακοίνωση στο IMF Blog https://www.imf.org/en/Blogs/Articles/2023/08/24/fossil-fuel-subsidies-surged-to-record-7-trillion [πρόσβαση: 20 Φεβρουαρίου 2024]. Ως ρητή (explicit) επιδότηση ορίζεται η χαμηλότερη χρέωση για το κόστος προμήθειας. Ως έμμεση (implicit) επιδότηση ορίζεται η χαμηλότερη χρέωση για το περιβαλλοντικό κόστος και η απώλεια φόρων κατανάλωσης, αφού ληφθούν υπόψη οι προϋπάρχοντες φόροι καυσίμων και η τιμολόγηση του άνθρακα.
Μύθος 9: H ενεργειακή μετάβαση είναι ακριβή και υπεύθυνη για τις ανατιμήσεις στο ρεύμα.
1. To 2023 το μερίδιο του φυσικού αερίου στην παροχή ηλεκτρισμού στην Ελλάδα (περιλαμβανομένων των εσαγωγών) ήταν περί το 30% και του λιγνίτη 9%
2. Dutch TTF Natural Gas Calendar (TTF=F), Διάγραμμα διαχρονικής εξέλιξη τιμής φυσικού αερίου [Πρόσβαση: 19 Ιανουαρίου 2024]
3. https://www.dei.gr/el/dei-omilos/i-dei/dimosiefseis/miniaia-pliroforiaka-deltia/miniaia-timi-ekkatharisis-agoras/ [Πρόσβαση: 20 Φεβρουαρίου 2024]
4. Μελέτη για την χρηματοδότηση των επιδοτήσεων στους καταναλωτές, ΕΛΕΤΑΕΝ, Ιούνιος 2023
5. Κάθε ώρα, οι εταιρείες προμήθειας ηλεκτρικής ενέργειας αγοράζουν από τη χονδρεμπορική αγορά, δηλ. το χρηματιστήριο ενέργειας, την ενέργεια που πρόκειται να προμηθεύσουν στους πελάτες τους, καταβάλλοντας την τιμή αγοράς εκείνης της ώρας. Όπως αναφέρθηκε, από το καλοκαίρι του 2021, η τιμή αυτή έχει πολλαπλασιαστεί διότι εξαρτάται από το φυσικό αέριο. Έτσι αυξήθηκαν πολύ οι καταβολές από τους προμηθευτές, οι οποίοι μετακυλούν τις αυξήσεις στους καταναλωτές. Το μέρος των καταβολών αυτών από τους προμηθευτές, που αντιστοιχεί στην ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές μεταβιβάζεται τελικά στον ΔΑΠΕΕΠ, από τον οποίο πληρώνονται οι παραγωγοί ΑΠΕ.
Όμως, οι παραγωγοί ΑΠΕ. αμείβονται με μακροχρόνια συμβόλαια που έχουν συνάψει με τον ΔΑΠΕΕΠ σε, ουσιαστικά, σταθερές τιμές που αντανακλούν το σταθερό και χαμηλό (στην περίπτωση των αιολικών) κόστος τους. Συνεπώς, δημιουργείται ένα οικονομικό πλεόνασμα που προκύπτει από τη διαφορά της υψηλής τιμής – εξαιτίας του φυσικού αερίου – που καταβάλουν οι προμηθευτές (και τελικά οι καταναλωτές) για την αγορά της ενέργειας από ΑΠΕ., και του χαμηλού κόστους με το οποίο αμείβονται οι σταθμοί ΑΠΕ. για την παραγωγή αυτής της ενέργειας.
6. Από τον Ιούλιο 2022 η ΡΑΕ όριζε κάθε μήνα ρυθμιζόμενες τιμές και για τις συμβατικές τεχνολογίες (φυσικό αέριο και λιγνίτη). Έτσι εφαρμόσθηκε και για τους συμβατικούς ηλεκτροπαραγωγούς ό,τι ίσχυε και εφαρμοζόταν πάντοτε για τα αιολικά πάρκα. Συγκεκριμένα, η διαφορά της ρυθμιζόμενης αυτής τιμής από την χρηματιστηριακή τιμή παρακρατείτο και διοχετευόταν στο Ταμείο Ενεργειακής Μετάβασης (ΤΕΜ).
7. Το κόστος στον καταναλωτή από τα υφιστάμενα αιολικά πάρκα προκύπτει από επεξεργασία των στοιχείων που ανακοινώνει ο ΔΑΠΕΕΠ, https://www.dapeep.gr/dimosieuseis/miniaio-deltio-eidikou-logariasmoy/ [Πρόσβαση: 20 Φεβρουαρίου 2024]
8. H διαφορά του χαμηλού κόστους των αιολικών από την υψηλή, εξαιτίας των συμβατικών καυσίμων, τιμή της χονδρεμπορικής αγοράς, επιδοτεί τους λογαριασμούς ρεύματος. Αυτή η υψηλή τιμή της χονδρεμπορικής αγοράς, που πιέζει τους καταναλωτές, θα ήταν ακόμα υψηλότερη εάν δεν υπήρχαν οι ανανεώσιμες. Επειδή ο άνεμος και ο ήλιος είναι δωρεάν, οι ανανεώσιμες οδηγούν κάθε ώρα στο σταμάτημα της λειτουργίας των πιο ακριβών συμβατικών μονάδων και έτσι κουρεύεται η τιμή στη χονδρεμπορική αγορά (διότι αυτή η τιμή στην αγορά κάθε ώρα καθορίζεται από την πιο ακριβή, την οριακή, μονάδα που λειτουργεί για να καλύψει τη ζήτηση).
Για όλο το 2021, οι ανανεώσιμες κούρεψαν την τιμή κατά 40% κατά μ.ο. Χάρη σε αυτό το κούρεμα, οι ανανεώσιμες εξοικονόμησαν 2,5 δισ ευρώ όλο το 2021, προς όφελος των καταναλωτών. Η εξοικονόμηση αυτή είναι 4 φορές μεγαλύτερη από το ρυθμιζόμενο τέλος ΕΤΜΕΑΡ, https://eletaen.gr/dt-eletaen-meleti-ofelos-ap/
Το όφελος αυτό και ο μηχανισμός τεκμηριώθηκαν με ειδική μελέτη που εκπόνησε η ΕΛΕΤΑΕΝ για όλο το 2021, https://eletaen.gr/meleti-dieisdidi-ape-kai-times/ και το ΑΠΘ για τον Δεκέμβριο 2021, https://eletaen.gr/dt-eletaen-diplo-oikonomiko-ofelos-apo-ap/
10. Σχετικό άρθρο με συνοπτική παρουσίαση του θέματος με παραπομπή σε πηγές και δεδομένα από την περίοδο της αρχής της κρίσης, μπορείτε να δείτε εδώ: https://www.capital.gr/arthra/3592051/energeiaki-metabasi-pio-grigora-i-pio-arga/#0 [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ΑΝΑΠΤΥΞΗ
Μύθος 1: Τα αιολικά πάρκα δεν προσφέρουν τίποτα στις τοπικές κοινωνίες.
1. Τα τοπικά οφέλη από τα αιολικά πάρκα της νότιας Εύβοιας, ΕΛΕΤΑΕΝ, Ιούνιος 2018, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
2. Ανακοίνωση για το ειδικό τέλος υπέρ ΟΤΑ και καταναλωτών, ΕΛΕΤΑΕΝ, 6 Φεβρουαρίου 2024, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]. Σημειώνεται ότι τα αιολικά πάρκα που δεν αμείβονται μέσω σύμβασης με τον ΔΑΠΕΕΠ, θα του αποδίδουν 2€/ΜWh παραγωγής τους υπέρ ΟΤΑ και καταναλωτών.
Μύθος 2: Η αιολική ενέργεια δεν δημιουργεί θέσεις εργασίας.
1. The state of renewable energies in Europe, Edition 2022, EurObserv’ER, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
Μύθος 3: Τα αιολικά πάρκα δεν δημιουργούν εγχώρια προστιθέμενη αξία καθώς είναι αμιγώς εισαγόμενα προϊόντα.
1. Μελέτη ΙΟΒΕ για τα υπεράκτια αιολικά πάρκα, Οκτώβριος 2023, όπως παρουσιάστηκε σε ημερίδα της ΕΔΕΥΕΠ και καταγράφηκε στον τύπο [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
Μύθος 4: Τα αιολικά πάρκα μειώνουν την αξία των ακινήτων
1. Stephen Gibbons, Gone with the wind: Valuing the visual impacts of wind turbines through house prices, Department of Geography and Environment, London School of Economics and Spatial Economics Research Centre, London, United Kingdom, Journal of Environmental Economics and Management, Vol. 72, Ιούλιος 2015, σελ. 177-196, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
2. A Spatial Hedonic Analysis of the Effects of Wind Energy Facilities on Surrounding Property Values in the United States, Ernest Orlando Lawrence Berkeley National Laboratory, Αύγουστος 2013
3. What is the impact of wind farms on house prices, RICS, Oxford University, Μάρτιος 2007
4. EnergieAgentur NRW, Faktencheck Windenergie und Immobilienpreise. Dokumentation der Veranstaltung, 2017
5. Research Medien AG, Der Immobilienbrief Nr. 321 Windkraft und Immobilienpreise, Dr. Günter Vornholz (EBZ Business School), σελ. 21, 2014
6. Expert Committee for Property Values, Aurich, Germany, Grundstücksmarktberichte 2016: Einfluss von Windkraftanlagen auf die Kaufpreise von Wohnimmobilien, σελ. 48.
7. City of Aachen, Germany, Hat der Windpark Vetschauer Berg Auswirkungen auf Grundstücksmarkt von Wohnimmobilien in der Ortlagen Vetschau und Horbach? 2011, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
8. Έρευνα Svensk Energi Σουηδίας, 2010, Εφημερίδα DAGENS NYHETER, 15.10.2010.
9. Relationship between Wind Turbines and Residential Property Values in Massachusetts, A Joint Report of University of Connecticut and Lawrence Berkeley National Laboratory, 9 Ιανουαρίου 2014.
10. The effect of wind development on local property values, Renewable Energy Policy Project (REPP), Μάιος 2003.
11. Cathrine Ulla Jensen et.al., The impact of on-shore and off-shore wind turbine farms on property prices, Energy Policy, Vol. 116, Μάιος 2018, σελ. 50-59, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024].
Μύθος 5: Τα αιολικά πάρκα βλάπτουν τον τουρισμό
1. Literature Review: Windfarm Impact on the Tourism Industry, Scottish Power Renewables, 2019.
2. The Impact of Wind Farms on Scottish Tourism, The James Hutton, The Scottish Government Renewables Team, 2012.
3. Tourism Impact of Wind farms, The University of Edinburg, 2012.
4. Ειδική Επιτροπή της Βρετανικής Βουλής, Η επίδραση των αιολικών πάρκων στην τουριστική βιομηχανία του Ηνωμένου Βασιλείου, Μάιος 2006. Η μελέτη παρέθεσε πλήθος παραδειγμάτων και στατιστικών.
5. ΝΙΤ – Institute for Tourism and Spa Research in Northern Europe – Einflussanalyse Erneuerbare Energien und Tourismus in Schleswig Holstein, 2014.
6. Νeue energie (09/2014): Das Ziel heisst: Erneuerbar. Tourismus und Windkraft sind kein Gegensatz, J.-R. Zimmermann, Berlin 2014, S. 29 ff
7. Lake Benton, Minnesota, Original Wind Power Capital of the MidWest
8. Vom Munitionslager des Kalten Krieges zum Park für Erneuerbare Energien, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
9. Erleben Sie die Energiewende, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
10. Baedeker Travel Guide “Germany: Experience Renewable Energies” Revised Edition, Frey Martin, 2014. Βλ. επίσης: Germany sells guidebooks on renewable energy sites, The Guardian [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
11. Το γεγονός αυτό καταδεικνύεται στο διάγραμμα όπου ο δείκτης ανάπτυξης ξενοδοχειακών κλινών είναι το άθροισμα των κλινών με στάθμιση την κατηγορία του αντίστοιχου καταλύματος (το πλήθος των κλινών 5 αστέρων πολλαπλασιάζεται επί 5, το πλήθος των κλινών 4 αστέρων πολλαπλασιάζεται επί 4 κ.ο.κ.).
ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ
Μύθος 1: Δεν υπάρχει κλιματική αλλαγή. Ή αν υπάρχει, δεν οφείλεται σε ανθρώπινες δραστηριότητες.
1. https://www.ipcc.ch/reports/ [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
2. IPCC, 2023: Summary for Policymakers. In: Climate Change 2023: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Core Writing Team, H. Lee and J. Romero (eds.)]. IPCC, Geneva, Switzerland, pp. 1-34, doi: 10.59327/IPCC/AR6-9789291691647.001
3. WMO confirms that 2023 smashes global temperature record, 12 January 2024, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
4. University of Reading, Climate Stripes of Prof. Hawkins. Μπορείτε να επιλέξετε όλο τον πλανήτη, ή μια περιοχή του πλανήτη ή μια χώρα για να δείτε το διάγραμμα για αυτή την περιοχή [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024].
5. UC San Diego, Scripps Institution of Oceanography, The Keeling Curve [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]. Επιλέγοντας από το menu μπορεί να εμφανισθεί η καμπύλη συγκέντρωσης CO2 στην ατμόσφαιρα τα τελευταία 800.000 έτη έως και σήμερα.
6. ppm: πόσα μόρια CO2 περιέχονται σε ένα εκατομμύριο μόρια αέρα
7. Fakta o klimatu, How are CO₂ concentrations related to warming [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
8. Quantifying the consensus on anthropogenic global warming in the scientific literature, John Cook, Dana Nuccitelli, Sarah A Green, Mark Richardson, Bärbel Winkler, Rob Painting, Robert Way, Peter Jacobs and Andrew Skuce, Environ. Res. Lett. 8 (2013) 024024 (7pp)
9. Expert credibility in climate change. William R. L. Anderegg, James W. Prall, Jacob Harold, Stephen H. Schneider, Proceedings of the National Academy of Sciences Jul 2010, 107 (27) 12107-12109; DOI: 10.1073/pnas.1003187107
10. Learning from mistakes in climate research. Benestad, R.E., Nuccitelli, D., Lewandowsky, S. et al. Theor Appl Climatol 126, 699–703 (2016)
11. Trajectories of the Earth System in the Anthropocene, Will Steffen, Johan Rockström, Katherine Richardson, Timothy M. Lenton, Carl Folke, Diana Liverman, Colin P. Summerhayes, Anthony D. Barnosky, Sarah E. Cornell, Michel Crucifix, Jonathan F. Donges, Ingo Fetzer, Steven J. Lade, Marten Scheffer, Ricarda Winkelmann, Hans Joachim Schellnhuber, Proceedings of the National Academy of Sciences, Aug 2018, 115 (33) 8252-8259; DOI:10.1073/pnas.1810141115
12. Emissions Gap Report 2023, November 2023
Μύθος 2: Η αιολική ενέργεια δεν συνεισφέρει στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.
1. European Electricity Review 2024, EMBER
2. Ανακοίνωση της Κυβέρνησης του ΗΒ, 6 Φεβρουαρίου 2024, UK first major economy to halve emissions [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
3. Ανάλυση GreenTank με βάση τα επίσημα δεδομένα του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος και του Ενωσιακού Μητρώου σχετικά με τις εκπομπές των τομέων που υπάγονται στο ΣΕΔΕ, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
4. 100% Wind, Water, and Solar (WWS) All-Sector Energy Roadmaps for Countries, States, Cities, and Towns | Jacobson et al., 2019, One Earth 1, 449–463 December 20, 2019
Μύθος 3: Οι ανεμογεννήτριες καταναλώνουν περισσότερη ενέργεια από όση παράγουν και επομένως εκπέμπουν περισσότερους ρύπους από όσους αποτρέπουν.
1. Szabό, L., Mezοsi, A., et.al., 2017, SEERMAP: South East Europe Electricity Roadmap – South East Europe Regional report 2017. All country reports can be downloaded from: http://seermap.rekk.hu/ [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024].
2. Haapala & Prempreeda, Oregon State University, Comparative life cycle assessment of 2.0MW wind turbines, Int. J. Sustainable Manufacturing, Vol. 3, No. 2, 2014.
3. Scientific Service of the German Federal Parliament, CΟ2 – Bilanzen verschiedener Energieträger im Vergleich
4. Life Cycle Greenhouse Gas Emissions of Utility‐Scale Wind Power: Systematic Re view and Harmonization, Journal of Industrial Ecology, Vol. 16, Issue s1, Stacey L. Dolan, Garvin A. Heath, First published: 30 March 2012, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
5. Life Cycle Assessment harmonization, NREL – Garvin Health, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
6. Life Cycle Greenhouse Gas Emissions of Gas-fired electricity generation: Systematic Review and Harmonization, Journal of Industrial Ecology, Vol. 16, Issue s1, Michael Whitaker, Garvin A. Heath, Patrick O’Donoughue, Martin Vorum, First published: 4 April 2012
7. Harmonization of initial estimates of shale gas life cycle greenhouse gas emissions for electric power generation, Proceeding of the National Academy of USA, PNAS, Garvin A. Heath, Patrick O’Donoughue, Douglas J. Arent, and Morgan Bazilian, First published: 21 July 2014, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
Μύθος 4: Οι ανεμογεννήτριες επηρεάζουν το μικροκλίμα και το παγκόσμιο κλίμα
1. Τη νύχτα, που το ΑΟΣ έχει χαμηλό ύψος και επικρατούν συνθήκες ατμοσφαιρικής ευστάθειας (θερμότερες αέριες μάζες υπέρκεινται ψυχρότερων αερίων μαζών), η ανεμογεννήτρια «ανακατεύει» τις αέριες μάζες του ΑΟΣ, οδηγώντας τις θερμότερες αέριες μάζες κοντά στην επιφάνεια του εδάφους (warming effect). Την ημέρα, που το ΑΟΣ διακρίνεται από έντονη θερμική αστάθεια (ψυχρότερες αέριες μάζες υπέρκεινται θερμότερων αερίων μαζών), η ανεμογεννήτρια θεωρητικά μεταφέρει ψυχρότερες αέριες μάζες στην επιφάνεια του εδάφους (cooling effect). Πάντως πρέπει να σημειωθεί ότι την ημέρα, που το ΑΟΣ είναι πολύ καλά αναμειγμένο και διακρίνεται από υψηλά επίπεδα τύρβης, η επίδραση μιας ανεμογεννήτριας είναι γενικά ασθενέστερη εν συγκρίσει με την αντίστοιχη επίδραση τη νύχτα
2. Baidya, R. S., Pacala, S.W. & Walko, R.L. Can large wind farms affect local meteorology? Journal of Geophysical Research, Vol. 109, D19101, 2004
3. Baidya, R. S. & Traiteur, J.J. Impacts of wind farms on surface air temperatures. Proceedings of the National Academy of Science, 107 (42): 17899-17904, 2010
4. Zhou, L., Tian Y., Baidya, R. S., Thorncroft, C., Bosart, L. F & Hu, Y. Impacts of wind farms on land surface temperature, Nature Climate Change [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
5. Wind Turbines on Farmland May Benefit Crops, Ames Laboratory and the University of Colorado, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
6. Maria Magdalena, R.V.Sta. & Jacobson, M.Z. Investigating the Effect of Large Wind Farms on Energy in the Atmosphere. Energies 2009, 2, 816-838, doi: 10.3390/en20400816
7. Keith D W, DeCarolis J F, Denkenberger D C, Lenschow D H, Malyshev S L, Pacala S and Rasch P J., The influence of large-scale wind power on global climate, Proc. Natl Acad. Sci.10116115–20, 2004
8. Wang, C. and Prinn, R. G. Potential climatic impacts and reliability of very large-scale wind farms, Atmos. Chem. Phys., 10, 2053-2061, 2010, doi:10.5194/acp-10-2053-2010
9. Miller, Lee M., Keith, D. Climatic Impacts of Wind Power, Joule, Volume 2, Issue 12, P2618-2632, December 19, 2018
ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ & ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
Μύθος 1: Οι ανεμογεννήτριες έχουν επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων και των άλλων θηλαστικών
1. Wind Health Impacts Dismissed in Court, Energy and Policy Institute, August 2014. H μελέτη περιλαμβάνει μια ενδιαφέρουσα καταγραφή 49 νομικών υποθέσεων παγκοσμίως όπου προβλήθηκαν σχετικά επιχειρήματα και απορρίφθηκαν στις 48. Περιλαμβάνει επίσης αξιολόγηση των «ειδικών» που χρησιμοποιήθηκαν ως μάρτυρες για να υποστηρίξουν ότι η αιολική ενέργεια επιδρά στην υγεία και της μίας μοναδικής υπόθεσης που έκρινε διαφορετικά. Όπως σημειώνεται στην εισαγωγή, το φαινόμενο δεν είναι καινούργιο. Από τον 19ο αιώνα τα τηλέφωνα, οι σιδηρόδρομοι και οι ηλεκτρικοί λαμπτήρες είχαν κατηγορηθεί από «ειδικούς» ότι προκαλούν επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων.
Βλ. και Huffpost της 15/10/2014
2. Tieffrequente Geräusche inkl. Infraschall von Windkraftanlagen und anderen Quellen, LUBW Landesanstalt für Umwelt Baden-Württemberg, 2016.
3. Umwelt Bundesamt, Ομοσπονδιακός Οργανισμός Περιβάλλοντος, Γερμανία, Μελέτη των επιπτώσεων των συχνοτήτων ήχου. Ανάπτυξη σχεδίων έρευνας για τον προσδιορισμό των επιπτώσεων των συχνοτήτων στον άνθρωπο, 2014.
4. Bayerisches Landesamt fur Umwelt – Bavarian State Office for the Environment LfU, Windkraftanlagen – beeinträchtigt Infraschall die Gesundheit?, 2022.
5. Tieffrequente Geräusche inkl. Infraschall von Windkraftanlagen und anderen Quellen, LUBW Landesanstalt für Umwelt Baden-Württemberg, 2016. Οι χαμηλές συχνότητες ήχων και υπόηχων που παράγονται από τις ανεμογεννήτριες και άλλες πηγές ενέργειας. H αναλυτική αυτή μελέτη περιλαμβάνει τα αποτελέσματα πλήθους μετρήσεων θορύβου χαμηλών συχνοτήτων (περιλαμβανομένων υποχήχων) που διενεργήθηκαν την περίοδο 2013-2015 γύρω από ανεμογεννήτριες και άλλες πηγές όπως οδικούς άξονες, οικιακές συσκευές και θόρυβο ανέμου στην εξοχή. Οι ανεμογεννήτριες που εξετάστηκαν ήταν ονομαστικής ισχύος 1.8 MW και 3.2 MW από διαφορετικούς κατασκευαστές. Βλ. και https://www.lubw.baden-wuerttemberg.de/erneuerbare-energien/faq [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024].
6. Technology Research Center VTT Oy, University of Helsinki et.al, Infrasound and health of wind turbines, 20 April 2020. Από τις σχετικές μελέτες, πρόκειται για αυτή με τη μεγαλύτερη διάρκεια μετρήσεων και ερευνών. Για παράδειγμα περιλαμβάνει μετρήσεις για 308 ημέρες σε δύο περιοχές με ανεμογεννήτριες 3MW και 3,3MW. Εξετάζει επίσης με ειδικές έρευνες το «φαινόμενου nocebo», που παρατηρείται συχνά σε ιατρικές δοκιμές, όπου μια αβλαβής ουσία δημιουργεί επιβλαβείς επιπτώσεις σε έναν ασθενή. Με άλλα λόγια, η ισχυρή πεποίθηση ενός ατόμου ότι θα έχει προβλήματα υγείας μπορεί να προκαλέσει προβλήματα υγείας στην πραγματικότητα. Μερικοί άνθρωποι μπορεί επίσης να αποδίδουν εσφαλμένα στις ανεμογεννήτριες τα υποκείμενα νοσήματά τους. Η μελέτη ξεκίνησε τον Αύγουστο 2018.
Το σύντομο κείμενο μεθοδολογίας και αποτελεσμάτων δημοσιεύθηκε την 20 Απριλίου 2020.
Για το ίδιο θέμα δείτε επίσης συνοπτική ανακοίνωση του VTT και άρθρο το ReChargeNews.
7. National Health and Medical Research Council, Australia, NHMRC Statement: Evidence on Wind Farms and Human Health, February 2015 [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]. Για πιο αναλυτικά δείτε το Information Paper του NHMRC.
8. The Health Effects of 72 Hours of Simulated Wind Turbine Infrasound: A Double-Blind Randomized Crossover Study in Noise-Sensitive, Healthy Adults, Nathaniel Marshallet.al, Environmental Health Perspectives, Volume 131, Issue 3, CID: 037012, https://doi.org/10.1289/EHP10757 [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
Μύθος 4: Οι ανεμογεννήτριες δεν ανακυκλώνονται
1. Blade recycling: a top priority for the wind industry, WindEurope, 12 February 2020, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
2. Sustainability is a core concern of the wind industry – BWE provides extensive background paper on the recycling of wind turbines & Rückbau und Recycling von Windenergieanlagen, November 2019.
3. Felix Gorintin, Current markets, players and flows of wind turbine dismantling and recycling in Europe, 13 March 2020, Berlin: Με βάση τις εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης Βιομηχανίας των Σύνθετων Υλικών (EuCIA), το 2025 τα περισσότερα απόβλητα σύνθετων υλικών σε παγκόσμιο επίπεδο θα προέρχονται από τον κατασκευαστικό και κτιριακό τομέα (29%), τον τομέα ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών συσκευών (16%), τις μεταφορές (13%), τη ναυσιπλοΐα και τη ναυτιλία (10%) ή από άλλες πηγές πλην ανεμογεννητριών (22%). Το μερίδιο των αποβλήτων που είναι σύνθετα υλικά και προέρχονται από ανεμογεννήτριες θα είναι μικρότερο από 10%, παρά τη μεγάλη ανάπτυξη του αιολικού κλάδου. Μάλιστα, τα υλικά αυτά θα έχουν ήδη προσφέρει σημαντικό θετικό περιβαλλοντικό ισοζύγιο λόγω της συνεισφοράς τους στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, σε αντίθεση με τα υλικά που προέρχονται από τους υπόλοιπους τομείς.
4. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η νέα χημική διεργασία που ανέπτυξε η Vestas με τους συνεργάτες της στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας CETEC. Με τη διεργασία αυτή διαχωρίζονται τα υλικά των πτερυγίων. Πιο συγκεκριμένα, η νέα διαδικασία διασπά χημικά τη ρητίνη των σύνθετων υλικών σε διαχωρισμένα «καθαρά» υλικά τα οποία επαναχρησιμοποιούνται. Αυτό μηδενίζει την ανάγκη για άλλου είδους διαχείριση των παλιών πτερυγίων όταν παροπλιστούν. Καθώς η χημική αυτή διαδικασία βασίζεται σε ευρέως διαθέσιμα χημικά, είναι συμβατή για βιομηχανοποίηση και γρήγορη ανάπτυξη σε μεγάλη κλίμακα. Η μέθοδος έχει βραβευτεί από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
5. Για την ανάπτυξη νέων υλικών, ήδη η Siemens Gamesa έχει αναπτύξει πλήρως ανακυκλώσιμα πτερύγια. To πρώτο από αυτά εγκαταστάθηκε τον Ιούλιο 2022 στη Γερμανία. Ήδη διατίθενται στη διεθνή αγορά (π.χ. 132 ανακυκλώσιμα πτερύγια της Siemens Gamesa σε θαλάσσιο αιολικό πάρκο της RWE στο Ηνωμένο Βασίλειο).
Αντίστοιχη ανάπτυξη και πρόοδο έχουν κάνει και οι άλλοι κατασκευαστές ανεμογεννητριών. Για παράδειγμα, η LM Wind Power (όμιλος GE) έχει κατασκευάσει το δικό της πλήρως ανακυκλώσιμο πτερύγιο στο πλαίσιο του προγράμματος ZEBRA (Zero wastE Blade ReseArch).
Άλλο παράδειγμα αποτελεί το ανακυκλώσιμο πτερύγιο που ανέπτυξε και κατασκευάζει η εταιρεία Swancor στην Ταϊβάν [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024].
7. ETIPWind workshop on “Delivering circularity through innovative materials and recycling technology”, May 2021, [πρόσβαση20 Φεβρουαρίου 2024]
8. Αιολική ενέργεια και κυκλική οικονομία: Πώς ανακυκλώνονται οι ανεμογεννήτριες, ΕΛΕΤΑΕΝ, 24 Φεβρουαρίου 2022 https://eletaen.gr/e-workshop-aioliki-energeia-kai-kukliki-oikonomia/&https://eletaen.gr/dt-anakiklosi-anemogennitrion/&https://www.livemedia.gr/eletaen-anakyklwsi-anemogennitriwn [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
9. Παρουσίαση Alexander Vandenberghe, WindEurope στην ημερίδα της ΕΛΕΤΑΕΝ Αιολική ενέργεια και κυκλική οικονομία: Πώς ανακυκλώνονται οι ανεμογεννήτριες, ΕΛΕΤΑΕΝ, 24 Φεβρουαρίου 2022.
10. Urban Blades, Κάνουμε περισσότερα με λιγότερα, Φυλλάδιο.
11. Κυκλική οικονομία και αιολική ενέργεια: Προϊόντα αστικού εξοπλισμού και γραφείου από παλιές ανεμογεννήτριες, ESG Stories, 20 Δεκεμβρίου 2022, https://www.esgstories.gr/stories/kykliki-oikonomia-kai-aioliki-energeia-proionta-astikoy-exoplismoy-kai-grafeioy-apo-palies & https://eletaen.gr/kykliki-oikonomia-kai-aioliki-energeia/ [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
12. Κυκλική οικονομία και αιολική ενέργεια, Clima21, 11 Ιουλίου 2022, https://www.clima21.gr/oikonomia/aioliki-energeia-kai-kykliki-oikonomia/ & https://eletaen.gr/aioliki-energeia-kukliki-oikonomia-clima21/ [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
13. https://windeurope.org/newsroom/press-releases/wind-industry-calls-for-europe-wide-ban-on-landfilling-turbine-blades/ [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024].
Μύθος 5: Είδη πουλιών κινδυνεύουν από τις ανεμογεννήτριες
1. Turbine Shutdown Systems Review for Birds at Wind Farms: a Review and Application at St. Nikola Wind Farm, Kaliakra, Bulgaria, January 2018, Natural Research Ltd., D. Philip Whitfield, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024].
Δείτε επίσης σχετικό άρθρο της 8 Απριλίου 2021 με τίτλο «Υπερβολικές οι ανησυχίες για θανατώσεις πτηνών από τις ανεμογεννήτριες» [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024].
2. IPBES (2019): Summary for policymakers of the global assessment report on biodiversity and ecosystem services of the Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services. S. Diaz et. al. IPBES secretariat, Bonn, Germany. 56 pages. Δείτε επίσης το Chapter 1: Assessing a planet in transformation: Rationale and approach of the IPBES Global Assessment on Biodiversity and Ecosystem Service. In: Global assessment report of the Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services. Brondizio, E. S., Settele, J., Diaz, S., Ngo, H. T. (eds). IPBES secretariat, Bonn, Germany. 48 pagesDOI: 10.5281/zenodo.3831852
3. Soaring bird sensitivity map for wind energy development in Thrace, Greece, WWF Greece, Wildlife sensitivity mapping seminar, DG Environment, 22 Οκτωβρίου 2018
4. Kret, E. 2018. Anti-poison dog unit in 2017 in Thrace, WWF Greece
5. Demiri K. & Saravia, V. (2016), The characteristics of the illegal practice of use of poison baits in Greece, 2012-2015. Hellenic Ornithological Society, Athens, σελ.41
6. Βαρύ πλήγμα για τη μεγαλύτερη αποικία προστατευόμενων γυπών της ηπειρωτικής χώρας, Ανακοίνωση ΕΟΕ, 14 Φεβρουαρίου 2020, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
7. Τα δηλητήρια σκοτώνουν τους γύπες στα Όρη Βάλτου, Ανακοίνωση ΕΟΕ, 10 Ιανουαρίου 2024, [πρόσβαση 27 Φεβρουαρίου 2024]
8. Δηλητηρίαση Χρυσαετών στον Έβρο, ΟΦΥΠΕΚΑ, 3 Ιανουαρίου 2024, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
9. Sidiropoulos, L., Kret, E., Kalpakis, S. and Ntemiri, K.: Causes of human induced mortality of Golden Eagle (Aquila chrysaetos) in N. Greece for the period 1991-2016, 8ο Πανελλήνιο Συνέδριο Οικολογίας, 20-23 Οκτωβρίου 2016, ΑΠΘ
10. State of the world’s raptors: Distributions, threats, and conservation recommendations, Christopher J.W. McClure, James R.S. Westrip, Jeff A. Johnson, Sarah E. Schulwitz, Munir Z. Virani, Robert Davies, Andrew Symes, Hannah Wheatley, Russell Thorstrom, Arjun Amar, Ralph Buij, Victoria R. Jones, Nick P. Williams, Evan R. Buechley, Stuart H.M. Butchart, Biological Conservation 227 (2018) 390–402.
11. Telemetry Project Red Kite – LIFE EUROKITΕ, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]. Παρουσίαση poster “First results of the LIFE EUROKITE project: Human-caused mortality of the red kite in Europe assisted by high-resolution GPS telemetry tracking. Rainer Raab et al., 7th Conference on Wind energy and Wildlife impacts 2023 (CWW2023)”
12. O’Donoghue, B.G., Casey, M.J., Malone, E., Carey, J.G.J, Clarke, D. & Conroy, K. (2020) Recording and Addressing Persecution and Threats to Our Raptors (RAPTOR): a review of incidents 2007–2019. Irish Wildlife Manuals, No. 126. National Parks and Wildlife Service, Department of Housing, Local Government and Heritage, Ireland
13. Contextualizing avian mortality: A preliminary appraisal of bird and bat fatalities from wind, fossil fuel and nuclear electricity production; Energy Policy 37 (2009) 2241-2248.
14. The avian benefits of wind energy: A 2009 update, Renewable Energy, Volume 49, January 2013, Pages 19-24
15. The avian and wild life costs of fossil fuels and nuclear power, Journal of Integrative Environmental Sciences, 9:4, 255-278.
16. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Γενική Διεύθυνση Περιβάλλοντος, Έγγραφο καθοδήγησης για τα έργα αιολικής ενέργειας και τη νομοθεσία της ΕΕ για την προστασία της φύσης, Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 2021.
17. Bennun, L., van Bochove, J., Ng, C., Fletcher, C., Wilson, D., Phair, N., Carbone, G. (2021). Mitigating biodiversity impacts associated with solar and wind energy development. Guidelines for project developers. Gland, Switzerland: IUCN and Cambridge, UK: The Biodiversity Consultancy.
18. Ανακοίνωση της Επιτροπής C(2018) 7621 final, Βρυξέλλες, 21.11.2018, Διαχείριση των τόπων του δικτύου Natura 2000 – Οι διατάξεις του άρθρου 6 της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για τους οικοτόπους.
19. Ανακοίνωση ΕΛΕΤΑΕΝ, 22 Δεκεμβρίου 2022.
Μύθος 6: Τα αιολικά πάρκα ευθύνονται για τις πυρκαγιές
1. Αναλυτικά στοιχεία και δεδομένα μπορεί να βρεθούν σε διαδοχικές ανακοινώσεις και μελέτες της ΕΛΕΤΑΕΝ. Βλ. Ενδεικτικά τις ανακοινώσεις της 18 Ιουλίου 2023, της 9 Αυγούστου 2021, της 10 Οκτωβρίου 2022, και την εκδήλωση της 2 Απριλίου 2024 με θέμα Δασοπροστασία, πυρανίχνευση, εθελοντισμός και Αιολικά Πάρκα.
2. Βλ. ενδεικτικά: Εύβοια Όχι, οι ανεμογεννήτριες ΔΕΝ «φύτρωσαν» μετά τις φωτιές του 2019 – ELLINIKA HOAXES [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
3. Δάση και ανεμογεννήτριες: θεωρία συνωμοσίας και συνταγματική θεωρία, Γιώργος Καραβοκύρης, Επίκουρος καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή ΑΠΘ, Η Καθημερινή, 13 Αυγούστου 2021 [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
4. Το ΣτΕ, οι ανεμογεννήτριες και οι αναδασωτέες εκτάσεις, Κωνσταντίνος Φ. Μενουδάκος, Πρόεδρος της Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων, επίτιμος Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, Το Βήμα της Κυριακής, 25 Αυγούστου 2021, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
5. 13 απαντήσεις στα fake news για τις δασικές πυρκαγιές και τις ανεμογεννήτριες ΕΛΕΤΑΕΝ, Φεβρουάριος 2024, βλ. ιδίως τις ερωτήσεις νο 5 και 7
6. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι αναδασώσεις που πραγματοποιούνται από αιολικά πάρκα της νότιας Εύβοιας, έξω από το Αλιβέρι σε έκταση άνω των 700 στρεμμάτων που έχει υποδειχθεί από το Δασαρχείο. Άλλο παράδειγμα είναι η αναδάσωση του Καστανόλογγου, ενός αιωνόβιου δάσους καστανιάς στις πλαγιές του Όχη όρους στον Καφηρέα Βλ. επίσης την ερώτηση νο 3 στις 13 απαντήσεις στα fake news για τις δασικές πυρκαγιές και τις ανεμογεννήτριες, Φεβρουάριος 2024, όπου υπάρχουν παραδείγματα βεβαιώσεων εκτέλεσης των έργων αναδάσωσης.
7. Οι δρόμοι για τα αιολικά πάρκα προστάτευσαν τον Ελικώνα από την πυρκαγιά, ανακοίνωση του Δήμου Θηβαίων, energypress.gr, 17 Ιουνίου 2020 & Ανάρτηση στο LinkedIn, Ιούλιος 2023.
Μύθος 7: Τα αιολικά πάρκα είναι υπεύθυνα για τις πλημμύρες
1. Επιπτώσεις του κυκλώνα “Ιανός” στην Κεφαλονιά (Σεπτέμβριος 2020), Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος, ΕΚΠΑ, Newsletter #20 v.2.0 of Environmental, Disasters and Crises Management Strategies, Καθ. Ε. Λέκκας, 30 Νοεμβρίου 2020, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
2. Φταίνε όντως οι ανεμογεννήτριες για όλα αυτά που συμβαίνουν στον τόπο μας; Γιώργος Παπαϊωάννου, Πολιτικός Μηχανικός, kefaloniapress, 4 Νοεμβρίου 2020, [πρόσβαση 20 Φεβρουαρίου 2024]
Μύθος 8: Τα αιολικά πάρκα μειώνουν τις βροχοπτώσεις
1. The effect of a giant wind farm on precipitation in a regional climate model, B.H. Fiedler and M.S. Bukovsky, Environmental Research Letters, Volume 6, Number 4, October 2011 [PDF]
2. Climate Impacts of Large-Scale Wind Farms as Parameterized in a Global Climate Model, Anna C. Fitch, Journal of Climate, Volume 28: Issue 15, August 2015 [PDF]
3. Regional climate model simulations indicate limited climatic impacts by operational and planned European wind farms, Robert Vautard et.al, Nature Communications volume 5, Article number: 3196 (2014), February 2014 [PDF]
4. Climatic Impacts of Wind Power, Lee M. Miller and David W. Keith, Joule, October 2018 [PDF]
5. The Influence of Real-World Wind Turbine Deployments on Local to Mesoscale Climate, S. C. Pryor et. al, Journal of Geophysical Research: Atmospheres, May 2018 [PDF]
Σχετικά με τις πηγές
Οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για την σύνθεση του συγκεκριμένου ενημερωτικού φυλλαδίου και παραθέτονται προς τεκμηρίωση των απαντήσεων αποτελούν δημοσιεύσεις, μελέτες, άρθρα και ανακοινώσεις διεθνών οργανισμών, ακαδημαϊκών ινστιτούτων, επιστημονικών οργανώσεων, ιδιωτικών και δημόσιων φορέων, τύπου, μη κερδοσκοπικών οργανώσεων κλπ.
Ανάμεσά τους η Δακυβερνητική Διάσκεψη για το Κλίμα του ΟΗΕ, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας, το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, το London School of Economics κλπ.
Εξαιτίας της πληθώρας του διαθέσιμου επιστημονικού υλικού, έγινε επιλογή των ανωτέρων πηγών.
Αρκετές από τις ανωτέρω πηγές που παρατέθηκαν, διαθέτουν τις δικές τους αναφορές όπου μπορεί κανείς να ανατρέξει για περαιτέρω πληροφορίες για τον εκάστοτε μύθο.
Η ΕΛΕΤΑΕΝ κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε να βρεθούν και να αναρτηθούν σε ηλεκτρονική μορφή η πλειοψηφία της εν λόγω βιβλιογραφίας.
Στόχος είναι η λίστα των πηγών να ανανεώνεται και να εμπλουτίζεται τακτικά.